2 . حق نظارت بر حاکمان

   یکی از حقوق شهروندان در زمان بسط ید پیشوایان معصوم «حق نظارت آنان بر حاکمان و دولتمردان»، به خصوص کارگزارانی که از سوی آنان نصب می شدند.

  همین که رسول خدا به هنگام اعزام نماینده ای به یک شهر یا منطقه به مردم می فرمود: «اگر چنین و چنان کرد، به عدالت رفتار کرد و به عدالت تقسیم نمود، اطاعتش کنید...» نشان می دهد که مردم بر رفتار حاکمان و چگونگی عمل به وظایفشان نظارت دارند؛ چرا که بی نظارت نمی توان عدالت ورزی و عمل به وظایف حکومتی را از سوی آنان احراز کرد تا متقابلا از ایشان پیروی نمود.

  وظیفه عمومی «امر به معروف و نهی از منکر» که بر عهده آحاد مردم نهاده شده، دلیل روشنی بر «حق»، بلکه «وظیفه» نظارت بر دولتمردان است و کسی نمی تواند این حق را سلب کند یا مانع انجام وظیفه آنان شود. اتفاقا یکی از موارد امر به معروف و نهی از منکر که در روایات مورد تأکید قرار گرفته، امر و نهی صاحبان قدرت است که بیش از دیگران محتاج مراقبت و ارشاد و امر و نهی اند.[1]

  دلیل دیگری که نظارت شهروندان بر دولتمردان را توجیه می کند، نظارت بر مصرف صحیح مالیاتی است که مردم به دولت می پردازند.[2] چون مالیات های مختلفی که در شرع معین شده و مردم موظف به پرداخت آن هستند، مصارف معیّن و مشخّصی دارد. برای اطمینان از مصرف صحیح مالیات یا اموال عمومی که در اختیار دولت است، غیر از «لزوم سپردن اموال عمومی به افراد امین»، لازم است ناظرانی هم گماشته شوند تا از حقوق مالی مردم حراست نمایند. همان گونه که در شرع مقدس برای موقوفات، افزون بر متولّی، تعیین ناظر هم ضرورت دارد. سیرة پیشوایان معصوم نیز بر این بود که بر کارگزاران خویش ناظرانی آشکار یا پنهان می گماشتند تا گزارش عملکرد آنان را در زمینه های مختلف، از جمله مصرف بیت المال به آنان ارائه کنند. مردم را هم به گونه ای تربیت نموده بودند که نظارت بر حاکمان را حق و وظیفه خود می دانستند. موارد متعدد اعتراض های اصحاب پیغمبر و عموم مردم به رفتار خلفای بعد از رسول خدا گواه روشنی بر این واقعیت است.

  در عهد دو خلیفه اول، خلفا در چنین مواردی خود را موظف به پاسخگویی و اقناع مردم می دانستند. به عنوان نمونه، در یک مورد که خلیفه دوم لباسی به تن کرده بود که بیش از سهم دیگران از غنائم می نمود، مورد اعتراض مردم قرار گرفت که چرا سهم خلیفه از ما بیشتر است؟        خلیفه به مردم نگفت: «به شما چه ربطی دارد، من وظیفه ندارم به شما توضیح دهم.» بلکه به مردم توضیح داد که فرزندش عبدالله سهم خود را به پدر بخشیده و او توانسته از سهم خود و پسرش پیراهنی بدوزد و بدین وسیله مردم را قانع کرد.[3]

  از این ماجرا و موارد مشابه دیگر بر می آید که در صدر اسلام خلفا حق نظارت بر رفتار خویش را برای مردم قائل بودند و تا وقتی که حکومت اسلامی توسط امویان به سلطنت استبدادی تبدیل نشده بود، «حق نظارت مردم بر دولتمردان» امری عادی و پذیرفته شده بود.

   در زمان خلیفه سوم هم که خلیفه در برابر نظارت مردم و اعتراض های آن ها درشتی کرد و بر روش نادرست خود در سپردن منصب های دولتی به نالایقان و حیف و میل بیت المال اصرار ورزید، مردم صبرشان لبریز شده و شورش کرده و او را به قتل رساندند. این که آیا قتل خلیفه صحیح و به مصلحت امت اسلامی بود یا نه؟ خارج از حریم این بحث است، امّا تردیدی در «حق اعتراض و شورش مردم» بر علیه خلیفه ای که روش نادرستی در پیش گرفته و بدعت در دین گذاشته و به نصایح اصحاب پیغمبر اعتنایی نمی کرد، وجود ندارد.     

   این مقاله در همایش حقوق شهروندی در ایران ۱۴۰۴ از سلسله همایش های تخصص چشم انداز در ۴ آبان سال جاری در محل دانشگاه آزاد اسلامی ـ تهران مرکزی ارائه شده و اینک برای استفاه علاقمندان تقدیم می شود.

  چکیده

  در این مقاله «حقوق شهروندی در سیرة پیشوایان معصوم(ع)» بررسی می شود. این بررسی نشان می دهد که رسول خدا و جانشینان معصوم ایشان در زمانی سخن از «حقوق شهروندی» به میان آوردند که در میان ملل دیگر خبری از «حقوق شهروندی» نبود. هم چنین آنان بر خلاف سایر رهبران سیاسی، به هنگام برخورداری از قدرت از «حقوق شهروندان» در برابر حاکمان سخن گفته و مردم را با حقوقشان آشنا و برای تأمین آن تلاش می کردند. یک بررسی اجمالی ثابت می کند که در سیره معصومان، شهروندان از حقوقی «برابر» با برخوردارند و دولتمردان، قدرتمندان و ثروتمندان به خاطر قدرت و ثروتشان بر آنان برتری ندارند. چنان که شهروندان «حق نظارت بر دولتمردان» را دارند و دولتمردان موظف به پاسخگوئی اند و مسئولیت آنان در برابر خداوند رافع مسئولیتشان در برابر مردم نیست. هم چنین مردم از «آزادی های اجتماعی و سیاسی» مانند: آزادی تفکر و اندیشه، آزادی اظهار نظر در حوزه امور عمومی، و آزادی سئوال، انتقاد، اعتراض و شکایت برخوردارند. «بهره مندی از جامعه سالم و عاری از فساد» که شرط لازم رشد و تعالی علمی، اجتماعی، اعتقادی و اخلاقی نوع مردم است، از دیگر حقوق شهروندی در سیره معصومان است.

                                                                    ********

   مقدمه

«حقوق شهروندی» که در دانش حقوق از «حقوق اساسی» شمرده می شود و در کنار «حقوق دولت» مطرح می گردد، در سیره و سنّت رسول خدا (ص) و ائمّه هدی (ع) سابقه دارد. هر چند بیش از همه در سیره پیامبر و امام علی که فرصت و مجال کشورداری پیدا کردند، به چشم می خورد و به طور طبیعی در این نوشته کوتاه بیش از سیره ائمّه دیگر مورد استناد قرار می گیرد.

قبل از بررسی «حقوق شهروندی در سیره پیشوایان معصوم» توجه به دو نکته بسیار مهم، «عظمت، اهمیت و جایگاه حقوق شهروندی» را نزد آنان نشان می دهد.

                   گزارشی از سفر علمی، فرهنگی و زیارتی به عتبات عالیات 

    در کاظمین

 بالاخره از خیابان‌های بغداد عبور کرده و به کاظمین رسیدیم و در فاصلة تقریباً 300 متری حرم شریف در فندق الزهرا مستقر شدیم. آقای سعدون، نماینده مؤسسه آل البیت به سفارش جناب شیخ احسان جواهری در کاظمین به استقبال آمده و به اعضای هیأت خوشامد گفت. شهر بغداد از نظر فرهنگی و اجتماعی با دو شهر نجف و کربلا متفاوت است. مثلا آن‌جا زنان تنها با چادر عربی و با حجاب در ملأ عام ظاهر می‌شدند، ولی این‌جا زنان با بلوز و شلوار یا دامن، با روسری یا بدون آن نیز در خیابان‌ها به چشم می‌خورند.

 محل استقرار از نظر نزدیک بودن به حرم بسیار خوب و مطلوب است ولی از نظر سطح، مثل یک مهمانسرای متوسط، بلکه پایین‌تر از متوسط است گرچه نامش را هتل نهاده‌اند! البته در وضع موجود عراق انتظار بیشتری نمی‌توان داشت. همین روزها در خاطرات سفر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس خبرگان رهبری و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و همراهان که به قلم حجت الاسلام والمسلمین مسیح مهاجری در روزنامه جمهوری اسلامی به چاپ می‌رسد، نیز خواندم که آنان را هم در غیر از بغداد در هتل‌هایی در همین ردیف‌ها اسکان داده‌اند!

 دو دستگاه سوئیت برای ما پیش‌بینی کرده‌اند که به دو گروه تقسیم شده و برخلاف اسکان جمعی در دو شهر نجف و کربلا، در اتاق‌ها مستقر شدیم. بنده و آقایان سروش و حافظیان و مختاری در یک سوئیت و آقایان معراجی، سبحانی، طارمی و واثقی در سوئیت دیگر. اثاث‌ها را جابجا کرده و قدری استراحت کردیم. برای جمع شدن در یک سوئیت به دلیل کوچک بودن فضا با مشکل روبرو بودیم. ولی هر جور بود با جابجایی چند  صندلی دور هم جمع شده، چای خوردیم.

 قرار شد عصر به حرم مشرف شویم. شهر کاظمین نسبت به شهر بغداد مثل شهر ری است نسبت به تهران. وضع کاظمین امروز مثل وضعیت 30 سال قبل شهر ری ماست، از نظر خیابان‌ها و کوچه‌ها و وضعیت ساختمان‌ها و ...

    در فرهنگ اسلامی از حکومت اسلامی، به «حکومت ولایی» هم تعبیر می شود. آشنایی با فلسفه این نام گذاری موجب می شود تا برداشت نادرستی از این اصطلاح نشود. متأسفانه مدافعان این نظام به گونه ای ناقص به معرفی آن پرداخته اند که توهّم «صغیر بودن» مردم تقویت شده؛ در حالی که این وصف برای حکومت در اسلام حکایت از خصلتی دارد که اگر شناخته شود، ناخود آگاه از آن استقبال می گردد.

   پیام عنوان و وصف «ولایی» بودن حکومت آن است که،

  اولا، حکومت در برابر مردم مسئول است و مکلّف، و والی دارای تکلیف و مسئولیت است، نه حق و امتیاز؛ هر چند حقوقی هم بر مردم دارد ولی وجهه غالب حکومت ولایی «مسئولیت دولتمردان در برابر شهروندان» است. اصلا فلسفه آن که از حکومت به «ولایت» تعبیر کرده اند، همین است تا به همگان گوشزد کنند که در اسلام، حکومت در برابر مردم «مسئول» است. این واقعیت که از سیره و سنت رسول خدا (ص) و ائمه هدی (ع) استفاده می شود، مورد وفاق همه علما و دانشمندان اسلامی است.